Dojrzałość szkolna – Agnieszka Szymańska

Zanim poślesz sześciolatka do szkoły czyli o dojrzałości szkolnej słów kilka

Po kilku burzliwych latach wprowadzania reformy, która zakładała rozpoczynanie nauki w klasie pierwszej przez dzieci w wieku sześciu lat, w polskim prawie oświatowym pojawił się zapis przywracający obowiązek szkolny dla siedmiolatków (od 1 września 2016 r.). Obecnie do klasy piewszej obowiązkowo idą dzieci w wieku siedmiu lat (chyba, że odroczono im rozpoczęcie spełniania obowiązku szkolnego), a dzieci sześcioletnie mają prawo rozpocząć naukę szkolną. Rodzice i opiekunowie niejednokrotnie zastanawiają się nad możliwością posłania 6-latka do szkoły, biorąc pod uwagę jego zdolności poznawcze lub inne aspekty, np. posłanie rodzeństwa (6 i 7 latka) razem do klasy ułatwia dowożenie dzieci do szkoły. Bywa też, że rozważają przedłużenie dziecku pobytu w przedszkolu – taka możliwość istnieje dla każdego dziecka o jeden rok z przyczyn wskazujących na brak dojrzałości szkolnej, a dla dzieci niepełnosprawnych do 9 roku życia.

Przekraczając próg szkoły i podejmując naukę w klasie pierwszej dziecko rozpoczyna bardzo ważny etap w swoim życiu. Będzie zdobywało różnego rodzaju wiedzę i umiejętności, które są niezbędne w zasadzie we wszystkich obszarach życia. Wbrew pozorom, przebywając w szkole, dziecko nie tylko uczy się czytania, pisania, liczenia, języka obcego, matematyki czy historii, ale także nabywa i doskonali kompetencje takie jak respektowanie norm grupowych, budowanie relacji z rówieśnikami, pokonywanie trudności, adekwatne radzenie sobie ze swoimi emocjami, itd. Aby kształtowanie tych wszystkich sprawności u dziecka przebiegało pomyślnie, niezwykle ważne jest, aby rozpoczęło ono naukę szkolną odpowiednio przygotowane, czyli osiągnęło dojrzałość szkolną. Często rodzice czy opiekunowie koncentrują się na tym, czy ich pociecha zna litery (jeśli przedszkolak już czyta, jest to powodem do dumy), potrafi liczyć, uczy się szybko na pamięć, uważając, że te umiejętności zagwarantują dziecku sukces w szkole. A tymczasem o poziomie dojrzałości szkolnej dziecka świadczy jego rozwój w różnych sferach, nie tylko w wymiarze rozwoju intelektualnego, choć jest on bardzo ważny. Na co w takim razie trzeba zwrócić uwagę, aby prawidłowo ocenić możliwości dziecka do podjęcia nauki szkolnej? Warto przyjrzeć się poszczególnym obszarom rozwoju stanowiącym o dojrzałości szkolnej. Poniżej przedstawiono najważniejsze cechy i umiejętności dziecka, które jest gotowe do rozpoczęcia nauki w szkole.

W sferze rozwoju fizycznego i sprawności ruchowej:

• dziecko jest sprawne ruchowo: biega, skacze, pokonuje przeszkody, staje na jednej nodze, ma dobrą koordynacją ruchową, nie męczy się szybko;
• jest samodzielne w zakresie samoobsługi: samo spożywa posiłki, samo korzysta z toalety, myje ręce, rozbiera i ubiera się, a nawet wiąże buty;
• jego waga i wzrost odpowiadają co najmniej 3 centylowi (określa to lekarz na badaniu bilansowym), ma pewną odporność na choroby i jego nieobecności w przedszkolu z powodu choroby nie są zbyt liczne.

W sferze rozwoju umysłowego:

• dziecko prawidłowo artykułuje wszystkie głoski (nie ma wady wymowy), wypowiada się pełnym zdaniem, w zrozumiały sposób mówi o swoich potrzebach i decyzjach, jego wypowiedzi są poprawne pod względem gramatycznym;
• rozwiązuje proste zagadki, potrafi nauczyć się na pamięć prostego wierszyka;
• interesuje się literami, czytaniem i pisaniem, odczytuje krótkie wyrazy w formie napisów drukowanych;
• potrafi grupować przedmioty, obrazki według określonej cechy (np. kształtu, koloru) lub kategorii (np. owoce, zabawki), a także dobierać je w pary według jakiejś zależności (np. krowa – mleko, liść – drzewo);
• przelicza obiekty i potrafi powiedzieć, ile ich jest, dodaje i odejmuje w sytuacji użytkowej na konkretach, odróżnia liczenie błędne od poprawnego;
• odróżnia lewą stronę swojego ciała od prawej, rozumie stosunki przestrzenne „nad”, „pod”, „z lewej strony”, „z prawej strony”;
• potrafi się skoncentrować na zadaniu przez dłuższą chwilę (10 – 15 minut), jest w stanie uważnie słuchać bajki, opowiadania, muzyki, potrafi siedzieć spokojnie przez minimum 20 – 25 minut.

W sferze rozwoju percepcyjno – motorycznego:

• dziecko potrafi wskazać takie same kształty, takie same figury, takie same znaki lub takie same litery, potrafi wskazać różnice pomiędzy dwoma obrazkami, różniącymi się jedynie niewielkimi szczegółami;
• potrafi układać puzzle, odwzorowywać proste geometryczne układy;
• odróżnia dźwięki z otoczenia (np. odgłosy pojazdów, głosy zwierząt, dźwięki instrumentów muzycznych);
• potrafi odtworzyć prosty układ rytmiczny wystukany przez dorosłego;
• potrafi dzielić wyrazy na sylaby i składać je z sylab, umie wyróżnić głoskę na początku i na końcu wyrazu, wyodrębnia głoski w prostych wyrazach, różnicuje wyrazy podobne (np. liście – kiście, góra – kura, bąk – pąk);
• ma sprawne ręce, prawidłowo trzyma ołówek, naciska go z odpowiednią siłą, i zachowuje ciągłość ruchu, potrafi rysować (w tym szlaczki literopodobne), malować, lepić z plasteliny, wycinać nożyczkami, nawlekać koraliki na sznurek, kolorując obrazek nie wychodzi poza linie.

W sferze rozwoju emocjonalno – motywacyjnego:

• dziecko potrafi zapanować nad swoimi emocjami, (zwłaszcza w sytuacji konieczności czasowego rozstania z rodzicami), nie jest nadmiernie płaczliwe, strachliwe, czy wybuchowe, radzi sobie z sytuacją oceny;
• wywiązuje się z powierzonych mu drobnych obowiązków (np. doprowadza rozpoczętą pracę do końca, sprząta po skończonej zabawie);
• próbuje pokonywać trudności, podejmuje wysiłek mimo niechęci, niezadowolone z efektów swojej pracy nie zniechęca się, ale podejmuje kolejne próby;
• radzi sobie w nowych sytuacjach (np. jest zaciekawione, opanowane).

W sferze rozwoju społecznego:

• dziecko potrafi nawiązać kontakt z dorosłymi spoza najbliższego otoczenia;
• umie odpowiednio zareagować na polecenie słowne, także kierowane do całej grupy;
• potrafi samo zorganizować sobie zabawę, nie oczekuje towarzyszenia dorosłego przy każdej aktywności;
• potrafi nawiązywać satysfakcjonujące kontakty z innymi dziećmi, bawi się w grupie, współdziała z rówieśnikami;
• respektuje prawa i obowiązki swoje oraz innych osób, zwraca uwagę na ich potrzeby.

Można i trzeba wspierać dziecko w osiąganiu gotowości do rozpoczęcia nauki w szkole. Jest to zadanie nie tylko przedszkola, ale także rodziców i opiekunów, którzy na co dzień mogą stymulować rozwój dziecka poprzez odpowiednie oddziaływania. Niezwykle istotne jest, aby spędzać z dzieckiem czas, codziennie z nim rozmawiać, pytać o jego przeżycia, uczucia, zainteresowania, zachęcać je do opowiadania oraz czytać mu literaturę dziecięcą. Rodzice powinni pomóc małemu człowiekowi uczyć się adekwatnie reagować na sukcesy i porażki oraz wspierać go w zrozumieniu – odpowiednio do wieku dziecka – znaczenia obowiązku i odpowiedzialności za siebie. Nie należy podawać dziecku gotowych rozwiązań, ale pytać, co jego zdaniem powinno zrobić w danej sytuacji. Ważne jest organizowanie dziecku zabaw ruchowych oraz związanych z rysowaniem, malowaniem, lepieniem z mas plastycznych, układaniem puzzli, czy rozpoznawaniem odgłosów z otoczenia, a także z sylabowaniem i głoskowaniem. Warto powierzać dziecku obowiązki i odpowiedzialne zadania odpowiednio do jego możliwości (np. podlewanie kwiatków, pakowanie plecaka do przedszkola) oraz nagradzać wykonane zadanie pochwałą.

Pierwsze lata edukacji szkolnej są w życiu dziecka tzw. okresem krytycznym (w tym przypadku czasem, w którym w rozwoju dziecka powinny pojawić się określone kompetencje związane z jego stosunkiem do szkoły i uczenia się), warunkującym jakość dalszej nauki. Doświadczenia, które są udziałem dziecka na pierwszym etapie edukacyjnym wpływają na jego postawę wobec pracy, innych ludzi, własnej osoby oraz na stosunek do osiągnięć, motywację i poziom aspiracji życiowych. Niezmiernie ważne jest zatem, aby mały człowiek trafił do szkoły w odpowiednim dla siebie czasie; zdaniem badaczy siódmy rok życia to czas, kiedy większość dzieci jest gotowa do rozpoczęcia nauki sformalizowanej (czyli szkolnej). Należy tu jednak wspomnieć, że rozwój każdego dziecka przebiega w określonym tempie. Nie wszystkie dzieci urodzone w jednym roku (a nawet miesiącu czy dniu) rozwijają się identycznie, ponieważ w rozwoju człowieka występują tzw. różnice indywidualne. Dzieci posłane do szkoły, bez osiągnięcia swojej indywidualnej gotowości szkolnej, nie poradzą sobie z nauką, będą miały słabsze oceny, problemy natury emocjonalnej i społecznej, np. tracą pewność siebie, sprawiają problemy wychowawcze. I co charakterystyczne, trudności te mogą pojawić się nie od razu po rozpoczęciu klasy pierwszej, a dopiero na kolejnym etapie edukacyjnym, zwłaszcza dotyczy to dzieci, którym przyspieszono rozpoczęcie obowiązku szkolnego. Do poradni trafia całkiem sporo dzieci, które posłane jako sześciolatki do klasy pierwszej borykają się, wcześniej czy później, z różnego rodzaju trudnościami. Dość wspomnieć tu chłopca, który w drugim półroczu nauki w klasie pierwszej przeszedł kilka serii antybiotykoterapii z powodu uporczywego kaszlu. Dopiero kolejny z diagnozujących lekarzy stwierdził, że kaszel nie jest spowodowany przyczynami somatycznymi. W sytuacji intensywnej nauki czytania w klasie pierwszej, co okazało się dla niego na tym etapie zbyt trudne, chłopiec zaczął nerwowo reagować kaszlem, który utrwalił się jako objaw tikowy. Przykładem jest też sytuacja dziewczynki, która poszła do klasy pierwszej jako sześciolatka ze swoją starszą siostrą. Do klasy V była dobrą uczennicą, starała się za wszelką cenę dorównać (starszym o rok) kolegom i koleżankom. Zmieniło się to jednak, gdy została odrzucona przez siostrę i koleżanki, które będąc od niej o rok strasze weszły już w wiek dojrzewania, miały swoje „dorosłe“ tematy i zaczęły uważać tę dziewczynkę za nieodpowiednie dla siebie towarzystwo. Dziewczynka opuściła się w nauce i czuła się wyobcowana w swojej klasie.

Obserwując swoje dziecko należy zadać sobie pytanie, czy jest ono już gotowe na podjęcie życiowego wyzwania, jakim jest wejście w rolę ucznia i nauka szkolna, czy też jeszcze powinno ono dojrzewać do tego zadania będąc przedszkolakiem. W przypadku jeśli rodzice lub opiekunowie borykają się z wątpliwościami, czy ich dziecko w wystarczającym stopniu jest przygotowane do rozpoczęcia pierwszej klasy, istnieje możliwość przeprowadzenia badania dojrzałości szkolnej w poradni psychologiczno – pedagogicznej. Pozwoli to na postawienie specjalistycznej diagnozy, ułatwiającej rodzicom lub opiekunom podjęcie właściwej decyzji odnośnie posłania dziecka do szkoły lub odroczenia mu obowiązku szkolnego.

Agnieszka Szymańska – absolwentka psychologii na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, od kilkunastu lat pracuje w poradnictwie z dziećmi, młodzieżą, rodzicami i nauczycielami oraz osobami w podeszłym wieku. Wolontariusz w Poradni Specjalistycznej i Telefonie Zaufania „Arka” w Tarnowie.