Dziecko czy nastolatek z głową pochyloną nad smartfonem, to codzienny widok, do którego już w zasadzie wszyscy się przyzwyczaili. Dorośli, często robiący zresztą to samo, od czasu do czasu, tu i ówdzie, wyrażają swoją troskę o dzieci i młodzież (skądinąd nazywanych pokoleniem cyfrowym), ich rozwój i możliwości nabywania szeroko rozumianych umiejętności poznawczych i społeczno-emocjonalnych. Troska ta jest zresztą uzasadniona, choć należy uświadomić sobie, że media cyfrowe stały się nieodłącznym elementem naszej rzeczywistości i z pewnością nie można oczekiwać, że dziecko w ogóle nie będzie z nich korzystało. Nie należy również upatrywać w korzystaniu z mediów samych negatywnych skutków. Skoro media elektroniczne i Internet to nieodłączny element codzienności, najlepszym rozwiązaniem jest, aby dzieci od początku, od kiedy tylko zaczynają mieć z nimi kontakt, uczyły się właściwego ich wykorzystania. Tak jak uczy się korzystania z każdego innego narzędzia. Naukę tę najlepiej rozpocząć jak najwcześniej – o wiele łatwiej jest uczyć prawidłowych nawyków, niż zmieniać te niewłaściwe, które w obszarze korzystania z mediów elektronicznych nierzadko mogą prowadzić nawet do poważnych zaburzeń w funkcjonowaniu.
Jednym z przejawów nieprawidłowego korzystania z nowych technologii jest tzw. FOMO. Jest to skrót utworzony od pierwszych liter anglojęzycznej nazwy „fear of missing out”, co oznacza lęk przed pominięciem, lęk przed odłączeniem. Zgodnie z definicją to wszechogarniający lęk, odczuwany przez daną osobę, wywołany myślą, że inne osoby w tym momencie doświadczają czegoś ciekawego, satysfakcjonującego, uczestniczą w jakimś bardzo atrakcyjnym wydarzeniu, w którym ta osoba nie uczestniczy oraz poczucie, że ominie ją to bezpowrotnie. Dotyczy to zwłaszcza aktywności w Internecie (choć nie tylko), używania smartfona, tabletu, komputera z dostępem do Internetu. Syndrom ten pojawia się przede wszystkim u użytkowników mediów społecznościowych. Doświadczające FOMO dziecko lub nastolatek w chwili, kiedy nie ma dostępu do Internetu (podczas lekcji w szkole, odrabiania zadań, czy innych aktywności „offline”), może obawiać się i rozmyślać o tym, że być może teraz w Sieci toczy się jakaś ważna rozmowa, ktoś wysłał do niego wiadomość, dodał komentarz, lajka, serduszko pod opublikowanym postem, a ono nie może sprawdzić i odpisać. Źródłem lęku bywa przede wszystkim możliwość „wypadnięcia z obiegu”, utraty popularności, przewidywanie, że jeśli nie zareaguje się od razu na wiadomość od drugiej osoby, ona może się obrazić. Rozładowanie napięcia następuje po sprawdzeniu, że nie przeoczyło się nic ważnego, efekt utrzymuje się jednak krótko, stąd potrzeba ciągłego kontrolowania powiadomień. Dzieci i nastolatki ciągle „siedzące w telefonie” bywają przewlekle zmęczone, częściej odczuwają przytłoczenie nadmiarem informacji i wydarzeń, odbija się to w ich wypowiedziach, zachowaniu. Młody człowiek doświadczający FOMO odczuwa potrzebę dzielenia się w Internecie nawet drobnymi szczegółami ze swojego życia, dąży do zdobywania jak największego uznania i uwagi, co poznaje po liczbie polubień („lajków”), udostępnień, czy komentarzy pod publikowanymi przez siebie treściami. Ma większą tendencję by porównywać się z innymi, nie tylko w Internecie, od wyników tych porównań uzależnia poczucie własnej wartości. Efektem tego jest obniżenie samooceny, ponieważ dzieci nabierają przekonania, że życie innych jest ciekawsze, naznaczone sukcesami, a oni sami są bardziej atrakcyjni i godni uwagi. FOMO wiąże się z potrzebą ciągłego bycia online, dlatego dzieci i młodzież doświadczający lęku przed odłączeniem odczuwają silniejszy dyskomfort psychiczny, gdy nie mogą używać smartfona lub innego urządzenia z dostępem do Internetu. Często sięgają po telefon tuż po przebudzeniu lub przed zaśnięciem, co może powodować zaburzenia snu, korzystają z niego podczas posiłków i innych czynności, podczas których nie powinno się tego robić. FOMO sprzyja uzależnieniu od smartfona (Internetu) i często z nim współwystępuje.Powoduje długotrwałe odczuwanie stresu, niepokoju, lęku, co zawsze ma wpływ na psychofizyczne funkcjonowanie dziecka czy nastolatka. Może prowadzić do zaburzeń nastroju, stanów depresyjnych, coraz większej drażliwości, nasilonego odczuwania złości, napięcia, przeciążenia (typowe objawy przewlekłego stresu), zaniżonej samooceny. Utrudnia koncentrację uwagi, osłabia pamięć i motywację do nauki, oraz utrudnia bycie w rzeczywistości, „tu i teraz”, co prowadzi do obniżania się wyników w nauce i narastania zaległości szkolnych. U osoby doświadczającej FOMO mogą pojawiać się gwałtowne emocjonalne wybuchy, może ona zaniedbywać obowiązki (w tym szkolne) oraz relacje z bliskimi i przyjaciółmi „na żywo”, może być bardziej narażona na wypadek drogowy (sprawdza telefon przechodząc przez ulicę, prowadząc samochód).
Przeprowadzone w naszym kraju badania wskazują, że na FOMO cierpi kilka milionów polskich użytkowników Internetu, w najmłodszej grupie badanych (15-24 r. ż.) wysoki poziom lęku przed odłączeniem wykazuje aż 21% badanych. I chociaż poziom tego lęku zmniejsza się w starszych grupach wiekowych, nie oznacza to, że dzieci z tego „wyrosną”. Raczej należy przyjąć że starsi, wychowywani bez tak powszechnego dostępu do nowych technologii, zdążyli wykształtować mechanizmy funkcjonowania w rzeczywistości niezależnej od Internetu i nie są na nią aż tak podatni.
Z pewnością nauczenie dziecka właściwego korzystania z urządzeń elektronicznych i Internetu jest nie lada wyzwaniem, jednak ugruntowania wiedza psychologiczna pozwala sądzić, że ten wysiłek jest wręcz niezbędny, aby umożliwić młodemu człowiekowi właściwy rozwój. Warto „zaszczepić” dziecko przeciw FOMO.
Jesteś rodzicem i chcesz zapobiegać FOMO u dziecka (i przy okazji u siebie)?
1. Dbaj o swoją więź z dzieckiem i więzi rodzinne, na co dzień, regularnie, nie tylko „od święta”. Dbaj o poczucie bezpieczeństwa, bliskości i przynależności w waszej rodzinie. Nawet zbuntowane nastolatki, dążące do niezależności też potrzebują uwagi, miłości i akceptacji rodziców.
2. Nie traktuj urządzeń elektronicznych jako wygodnego sposobu zajęcia uwagi dziecka. Zamiast tego, działaj z dzieckiem w świecie rzeczywistym, wspieraj je w odnajdywaniu i rozwijaniu jego zainteresowań i talentów.
3. Wspieraj rozwój stabilnej samooceny u dziecka, czyli takiej, która będzie opierać się na wewnętrznym poczuciu własnej wartości, a nie na porównywaniu się z innymi.
4. Koniecznie zadbaj, aby dziecko miało okazję do spotkań oraz zabawy z rówieśnikami i by budowało relacje koleżeńskie i przyjacielskie bardziej w świecie rzeczywistym niż przez Internet. Kontakty poprzez sieć powinny tylko dopełniać relacje interpersonalne dziecka a nie być ich główną płaszczyzną.
5. Regularnie (nie tylko poprzez jedną rozmowę) pomagaj dziecku rozwijać umiejętność dokonywania wyborów i rezygnowania z czegoś; dotyczy to zarówno aktywności podejmowanych w świecie rzeczywistym jak i w sieci, np. wyboru treści publikowanych w mediach społecznościowych.
6. Zainstaluj programy kontroli rodzicielskiej w urządzeniach, z których korzysta dziecko; wyznaczaj granice również w świecie rzeczywistym.
7. Nie pozwalaj dziecku zbyt wcześnie zakładać konta np. na Facebooku czy Instagramie oraz korzystać z komunikatorów typu Messenger, WhatsApp.
8. Ucz swoje dziecko mądrego korzystania ze smartfona, czy komputera z dostępem do Sieci; wspólnie (dawkując współdecydowanie w zależności od wieku dziecka, a co za tym idzie jego możliwości poznawczych) ustalajcie zasady tego korzystania (np. media społecznościowe tylko w określonym czasie).
9. Ucz swoje dziecko zasad cyberbezpieczeństwa i dbania o prywatność w Internecie oraz rozwijaj jego umiejętności cyfrowe, aby umiało i chciało wykorzystywać media elektroniczne nie tylko do zabawy, ale do poszerzania wiedzy, pracy, czy aktywności twórczej.
10. Wspólnie z dzieckiem poszukujcie sposobów na to, jak we właściwy, krytyczny sposób zdobywać i wykorzystywać wiedzę z Internetu.
11. Z młodszym dzieckiem – wspólnie korzystaj z Internetu, aplikacji, gier, oglądaj z nim różne materiały. Ze starszym dzieckiem – często wykazuj zainteresowanie tym, co robi w Internecie (pytaj jednak z życzliwą troską, nie naciskaj, nie rób „przesłuchań”, nie oskarżaj dziecka).
12. Koniecznie zadbaj, aby dziecko nie miało przy sobie smartfona, tabletu, czy komputera na noc, w pokoju, w którym śpi. Alarm z telefonu zamień na tradycyjny budzik.
Bibliografia:
• https://www.wdib.uw.edu.pl/fomo (data dostępu: 28.01.2019 r.)
• Goetz M. „FOMO – nowa choroba cywilizacyjna?” w: Głos Pedagogiczny, styczeń 2019 r. (105)
Agnieszka Szymańska – Agnieszka Szymańska – psycholog, socjoterapeuta, logoterapeuta, nauczyciel dyplomowany. Pracuje w Powiatowej Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej w Tarnowie oraz w Poradni Specjalistycznej i Telefonie Zaufania „Arka” w Tarnowie.